Урок сорак дзявяты Правапіс прыназоўнікаў, злучнікаў, часціц, выклічнікаў
Уводзіны. Наша мова ўпарадкавана так, што мы не можам абысціся без службовых слоў, якія выконваюць дапаможную функцыю і, вобразна кажучы, абслугоўва-юць знамянальныя часціны мовы. Службовыя словы вы-карыстоўваюцца даволі часта і складаюць ля 25 % ад агульнай колькасці ўжытых слоў у маўленні. 3-за сваёй актыўнай паўтаральнасці злучнікі, часціцы, прыназоўні-кі прымушаюць нас не адзін раз задумвацца над тым, як правільна іх пісаць. Сюды трэба дадаць яшчэ той факт, што гэтыя словы часцей за ўсё маюць складанае пахо-джанне: утварыліся шляхам зліцця з іншымі часцінамі мо-вы: звыш, насустрач; прычым, затое; усё-такі, так-так. Прыназоўнікі і злучнікі трэба адрозніваць ад словазлучэн-няў прыназоўнікаў з адпаведнымі займеннікамі ці неазна-чальна-колькаснымі словамі: паволірабіў, затое грунтоў-на (але: за што ўзяў, за тое іаддаў). Напрыклад, у роднай мове ёсць злучнік дый {Дзівосы дый толькі!) і спалучэнне злучніка ды і часціцы і (Мне здаецца, гэта трохі несум-ленна з іх боку — выклікаць слёзы ў патэнцыйна слаба-нервнай аўдыторыі, ды іяшчэ такімі спосабамі).
Гукаперайманні (анаматапея). Як перадаць на пісьме шум ветру, мора, стракатанне коніка, подых на-вальніцы ці нешта да гэтага падобнае? Як абазначыць лі-тарамі, напрыклад, клёкат бусла ці ціўканне птушак або... куль? Мы спрабуем гэта рабіць пры дапамозе гукаперай-манняў.
Гукаперайманні (анаматапея) — свайго роду імітацыя гукаў наваколля сродкамі мовы — моцна адрозніваюцца ў залежнасці ад асаблівасцей культуры і менталітэту наро-да, які размаўляе на той ці іншай мове. У нас, напрыклад, нямаслоў-абазначэнняўлёту стралы, тады яку паўднёва-амерыканскіх індзейцаў гэта пазначаецца словамі тора тай. Папуасы Новай Гвінеі шум мора пазначаюць гукапе-райманнем бухубаха і. Такіх прыкладаў мноства. Чалавек перадае словамі тое, што для яго звыкла. Аднак перадае па-свойму.
Рох-рох! Хрю-хрю! Ці вінаватыя свінні? Напрык-лад, беларускаму кукарэку адпавядае падобнае слова ў французскай мове сосогісо і зусім не адпавядае англій-скае соск-а-бообіе-боо. Цяжка ўявіць, што беларуская, нямецкая, англійская ці французская свіння выдае свае "вырознівальныя" гукі. Нават у блізкамоўным суседстве мы чамусьці маем рускае хрю-хрю і беларускае рох-рох. I калі па-руску свіння хрюкает, то па-беларуску рохкае. Зразумела, што справа не ў свіннях, а ў нас — людзях, бо менавіта мы агучваем іх гукі.
"Ачалавечванне" гукаў жывой і нежывой пры-роды. Гукі-крыніцы маюць складаную прыроду. Да-кладная іх імітацыя немагчыма, таму мы і выбіраем толькі адзін са складнікаў гэтага гука як узор для перай-мання. У такім "ачалавечванні" гукаў жывой і нежывой прыроды хаваецца складаная арганізацыя ўспрымання чалавекам пачутага.
У вершаваных творах падобныя словы могуць надзвычай тонка "маляваць" гукапісам змест, перадаваць дынамічны сюжэтны малюнак, ствараць менталь ны каларыт. Так, у Янкі Купалы чытаем:
Тругу-гугу! Тругу-гугу!
Зноў трублю сярдзіта;
Лясь-лясь! Лясь-лясь! —
свішчу зброяй
Грозна, санавіта.
Толькі часам мм-у, мм-у! — Замычыць цялятка; Бэ-э, мэ-э! Бэ-э, мэ-э! — Забляе ягнятка.
Рох-рох, цох-цох! Кві, кві, кві-кві! — Пісне парасятка, Ды гі-гі-гі! — адыржэцца Недзе жарабятка.
Куку-куку! Куку-куку! — Кукуе зязюля; Піць-піць! Піць-піць! — каня кліча, Як бы после гуляў.
Ву-ву! Ву-ву! — загудзеўжук Каля вуха смела; Ззынь-ззынь! Ззынь-ззынь! — з мёдам з кветкі Пчолка зазвінела.
Туль-туль-лілі!
Туль-туль-лілі! —
Граю, не зважаю;
Туля-ляля! Туля-ляля! —
Птушкам падцінаю
(Я. Купала. "Кароль").
У новай рэдакцыі "Правіл беларускай арфаграф і пунктуацыі" вызначаны нормы напісання разам, пра' злучок і асобна прыназоўнікаў, злучнікаў, часціц, выклічні-каў, гукапераймальных і падзыўных слоў.
Звернем увагу на выпадкі напісання падобных сло" разам. Такім чынам, пішуцца разам:
• прыназоўнікі, якія ўтварыліся ў выніку зліцця прыназоў-ніка з назоўнікам: замест, наконт, накшталт, звыш;
• прыслоўі, якія ўжываюцца ў якасці прыназоўніка* і з'яўляюцца вынікам зліцця склонавых форм назоўні каў з прыназоўнікамі: зверху, наперадзе, наперакор насустрач (насустрэчу), уперад, уперадзе, усле, (услед за цягніком);
• злучнікі, якія ўтварыліся ў выніку зліцця прыназоўні-ка з займеннікам ці словамі колькі, столькі: затое. прычым, прытым, паколькі, настолькі. Такія злучні-кі патрэбна адрозніваць ад словазлучэнняў прына-зоўнікаў з адпаведнымі займеннікамі ці неазначаль-на-колькаснымі словамі: паволі рабіў, затое грун-тоўна (але: за што ўзяў, за тое і аддаў); паколькі абяцаў, трэба зрабіць (але: бяром па столькі, па колькі дамовіліся);
• злучнікі ажно, альбо (або), нібы, нібыта, каб;
• злучнік ды з часціцай / (пераважна ў далучальным значэнні), утвараючы складаны злучнік дый: зраблю дый годзе. Складаны злучнік дый, які ўжываецца пе-раважна для далучэння сцвярджэння закончанасці, спынення дзеяння, неабходна адрозніваць ад састаў-нога злучніка ды з часціцай / са значэннем далучэння: ніхто больш не прапанаваў, ды і нічога не хацелася;
• займеннікі і прыслоўі з постфіксамі -сь, -сьці: дзесь, хтось, дзесьці, хтосьці, кудысьці, чыйсьці, якісьці;
• займеннікі з пачатковай узмацняльнай часціцай а: аніхто, аніяк, анідзе, анікуды.
Часціца а пішацца разам з часціцай ні: ані воблачка, ані нічога, ані не хачу.